कुक्कुटपालन तंत्रज्ञान व व्यवसाय व्यवस्थापन
Poultry Farm Technology & Business Management
कुक्कुटपालन व्यवसाय हा ग्रामीण आणि शहरी दोन्ही भागांतील शेतकरी, उद्योजक आणि तरुणांसाठी सर्वात वेगाने वाढणारा, कमी गुंतवणुकीत जास्त नफा देणारा व्यवसाय म्हणून ओळखला जातो. अंडे व मांस उत्पादनात भारताचा सातत्याने वेगाने होणारा विकास, बदलते आहार पद्धती, प्रथिनांचा वाढता वापर, शासकीय प्रोत्साहन योजना, आधुनिक मशीनरी आणि प्रक्रिया उद्योग यांच्या बळावर poultry farming हा उद्योग भविष्यातील सुवर्णसंधी ठरत आहे.
कुक्कुटपालन तंत्रज्ञान म्हणजे केवळ पक्ष्यांचे संगोपन नव्हे; तर त्यामध्ये वैज्ञानिक व्यवस्थापन, शेड लेआउट, खाद्य व्यवस्थापन, रोग नियंत्रण, तापमान व्यवस्थापन, पिलांची वाढ, उत्पादन क्षमता, बाजारपेठ नियोजन या सर्व गोष्टींचा समावेश होतो. योग्य तंत्रज्ञान अवलंबल्यास उत्पादन वाढते, खर्च कमी होतो आणि नफा दुप्पट होतो.
कुक्कुटपालनाचे वाढते महत्व
भारत हा जगातील सर्वात मोठ्या poultry बाजारपेठांपैकी एक आहे.
भारतात–
-
अंडी उत्पादनात जगात 3रा क्रमांक
-
ब्रॉयलर उत्पादनात जगात 5वा क्रमांक
-
वार्षिक अंड्यांचे उत्पादन – 28,000 कोटी पेक्षा जास्त
-
वार्षिक ब्रॉयलर उत्पादन – 300 दशलक्ष पक्षी
यावरून स्पष्ट होते की कुक्कुटपालन उद्योगाची मागणी सतत वाढतच आहे.
शेतकरी तसेच बेरोजगार तरुणांसाठी हा व्यवसाय सहज, कमी पूंजीत आणि लगेच उत्पन्न देणारा व्यवसाय आहे.
कुक्कुटपालनाचे प्रकार
कुक्कुटपालन पद्धतीनुसार तीन प्रमुख विभागांमध्ये विभागले जाते—
१) लेअर कुक्कुटपालन (अंडी उत्पादनासाठी)
लेअर कोंबडीकडून वार्षिक मिळते—
-
280–300 अंडी
-
40 किलो खाद्य
-
85–90% पीक उत्पादन (Peak Production)
२) ब्रॉयलर कुक्कुटपालन (मांस उत्पादनासाठी)
हे पक्षी जलद वाढीसाठी ओळखले जातात.
ब्रॉयलर पक्ष्यांचे वैशिष्ट्य:
-
6–7 आठवड्यांत तयार
-
वजन 1.5–1.75 किलो
-
खाद्य रूपांतरण क्षमता (FCR) अत्यंत उत्तम
यामुळे हे व्यवसायासाठी सर्वात फायदेशीर मानले जातात.
३) कॉकरेल / तलंगा पालन (तंदूर व्यवसायासाठी)
-
9–10 आठवडे पाळले जातात
-
वजन 600–700 ग्रॅम
-
तंदुरीमध्ये वापरल्याने मागणी वेगाने वाढली आहे
## आधुनिक पोल्ट्री फार्मचे स्वरूप
-
10,000
-
50,000
-
1,00,000
-
2,00,000
हा वेगवान विकास का झाला?
-
सुधारित खाद्य
-
सुधारित जाती
-
स्वयंचलित उपकरणे
-
तापमान नियंत्रण
-
वैज्ञानिक संगोपन
-
बाजारपेठ वाढ
-
कॉन्ट्रॅक्ट फार्मिंग
यामुळे आज कुक्कुटपालन हा उच्च-तंत्रज्ञान व्यवसाय बनला आहे.
## कोंबड्यांच्या शेडची रचना व लोकेशन
शास्त्रशुद्ध शेडमुळे—
शेडच्या बांधकामातील महत्वाच्या बाबी
-
दिशा – पूर्व-पश्चिम
-
उंची – 12 ते 15 फूट
-
जमिनीपासून उंची – 2 ते 2.5 फूट
-
रुंदी – जास्तीत जास्त 25 फूट
-
भिंती – खाली 3 फूट, वर जाळी
-
छत – दोन्ही बाजूंनी उतार
जागेची गरज
-
लेअर – 2.5 ते 3 चौ. फूट
-
ब्रॉयलर – 1 ते 1.2 चौ. फूट
## कुक्कुटपालनाच्या दोन प्रमुख पद्धती
१) गादी पद्धत (Deep Litter System)
-
जमिनीवर लाकडाचा भुसा/तूस
-
लिटर रोज ढवळले जाते
-
विष्ठा शोषली जाते
-
शेवटी उत्कृष्ट खत तयार
२) पिंजरा पद्धत (Cage System)
-
प्रत्येकी 1 किंवा 2–3 पक्षी एका पिंजऱ्यात
-
अंडी गोळा करणे सोपे
-
जागेचा चांगला उपयोग
-
रोग नियंत्रण सोपे
## पक्ष्यांचे वय व वाढ व्यवस्थापन
०–८ आठवडे (चिक काळ)
-
तापमान सर्वात महत्वाचे
-
1.5–1.75 किलो खाद्य
-
वजन 550–600 ग्रॅम
९–१९ आठवडे (ग्रोवर काळ)
-
वाढ होण्याचा मुख्य काळ
-
वजन 600 ग्रॅम → 1.3 किलो
-
खाद्य 6.5–7 किलो
२०–७२ आठवडे (उत्पादन काळ)
-
दिवसाला 110 ग्रॅम खाद्य
-
वार्षिक 40 किलो
-
280–300 अंडी
## खाद्य व्यवस्थापन — उत्पादनक्षमतेचा पाया
पक्ष्याचे आरोग्य 70% खाद्यावर अवलंबून असते.
खाद्याचे तीन प्रकार
-
प्री-स्टार्टर
-
स्टार्टर
-
ग्रोवर
-
फिनिशर
खाद्यांत असायला हवे—
-
ऊर्जा (मका, तांदूळ)
-
प्रथिने (सोयाबीन, तूर)
-
खनिजे
-
जीवनसत्त्वे
उत्तम खाद्य = कमी FCR = जास्त नफा
## रोग व लसीकरण व्यवस्थापन
-
मारेक
-
R2B
-
F1
-
न्यू कॅसल
-
गंबोरो
शेडमधील स्वच्छता, तापमान, वायुवीजन योग्य ठेवल्यास मृत्यूदर 2% पेक्षा कमी राहतो.
## पोल्ट्री उद्योगातून उभ्या राहणाऱ्या संधी
कुक्कुटपालन हा केवळ अंडी–मांस व्यवसाय नाही; त्यातून अनेक उद्योग उभे राहतात—
-
पशुखाद्य उत्पादन
-
एक दिवसाची पिले उत्पादन
-
प्रक्रिया उद्योग
-
मांस पॅकिंग
-
पावडर उत्पादन (Egg Powder)
-
फ्रोजन मीट
-
निर्यात बाजार
-
करार आधारित फार्मिंग
यामुळे रोजगार संधी मोठ्या प्रमाणात निर्माण झाल्या आहेत.
## कॉन्ट्रॅक्ट फार्मिंग — भविष्याचा मार्ग
आज अनेक नामांकित कंपन्या शेतकऱ्यांना—
-
एक दिवसांची पिले
-
खाद्य
-
औषधे
-
तांत्रिक मार्गदर्शन
## फायदेशीर कुक्कुटपालनासाठी महत्वाच्या टिप्स
-
अनुभव असलेल्या शेतकऱ्यांकडून मार्गदर्शन घ्या
-
पिलांची निवड नेहमी विश्वासार्ह हॅचरीतून करा
-
तापमान व्यवस्थापनात तडजोड करू नका
-
स्वच्छतेला सर्वाधिक प्राधान्य द्या
-
खोल पाण्यापेक्षा निप्पल ड्रिंकर वापरा
-
रोग आढळल्यास त्वरित पशुवैद्यकीय सल्ला घ्या
-
बाजारभाव व खाद्य खर्च सतत तपासा
-
शेडमध्ये ओलावा होऊ देऊ नका
## निष्कर्ष
कुक्कुटपालन व्यवसाय हा शेतकऱ्यांच्या अर्थार्जनामध्ये क्रांती घडवणारा व्यवसाय ठरू शकतो. योग्य तंत्रज्ञान, शास्त्रीय पद्धती, व्यवस्थित व्यवस्थापन आणि बाजारपेठेची जाण असल्यास poultry farming हा शेतकरी, उद्योजक आणि तरुणांसाठी सर्वात फायदेशीर उद्योग ठरतो.
कुक्कुटपालन म्हणजे केवळ पक्ष्यांचे पालन नव्हे; तर व्यवसाय व्यवस्थापन, तंत्रज्ञान, बाजारपेठ, शास्त्रीय पद्धती आणि आधुनिक यंत्रसामग्री यांचा संगम आहे.
© दीपक केदू अहिरे
नाशिक
राज्यस्तरीय लेखन सेवा पुरस्कार विजेते
deepakahire1973@gmail.com
www.ahiredeepak.blogspot.com
No comments:
Post a Comment