डॉ. व्हर्गीस कुरियन : भारतीय दुग्धक्रांतीचे शिल्पकार
Dr. Verghese Kurien – Father of White Revolution
२६ नोव्हेंबर हा दिवस राष्ट्रीय दूध दिन म्हणूनही साजरा केला जातो. जगात राष्ट्रीय दूध दिन १ जून रोजी साजरा करतात परंतु भारताने वेगळा दिवस का निवडला? याचे कारण आहे, २६ नोव्हेंबर हा दिवस केवळ दूधाचा उत्सव नसून दुग्धक्रांती घडवणाऱ्या कुरियन यांच्या योगदानाचा सन्मान आहे. भारतीय कृषी, दुग्धव्यवसाय, सहकार चळवळ आणि ग्रामीण विकासाच्या इतिहासात या दिवसाचे महत्व आहे.हा दिवस राष्ट्रीय दूध दिन म्हणून साजरा केला जातो आणि त्याच दिवशी भारतीय दुग्धक्रांतीचे जनक म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या डॉ. व्हर्गीस कुरियन यांची जयंती येते. भारतातील दुग्धउद्योगाच्या संपूर्ण रचनेत एक आमूलाग्र बदल घडवून आणण्याचे श्रेय ज्यांना दिले जाते, ते म्हणजे डॉ. व्हर्गीस कुरियन हे महान व्यक्तिमत्त्व होय.
भारतातील ग्रामीण समाजात आर्थिक स्थैर्य, रोजगारनिर्मिती, पोषण, सहकार आणि शेतकऱ्यांचे सशक्तीकरण या सर्व क्षेत्रात अभूतपूर्व क्रांती घडवणारा हा प्रवास सहज नव्हता. शासन, उद्योग, तंत्रज्ञान, सामान्य शेतकरी आणि ग्रामीण महिला यांना एकत्र आणून तयार केलेली ही सामाजिक-आर्थिक चळवळ भारताच्या विकासकथेत एक सोन्याचा अध्याय मानली जाते.
कुरियन यांची प्रारंभीची कारकीर्द : अभियंता ते परिवर्तनकर्ता
२६ नोव्हेंबर १९२१ रोजी केरळमधील कोळेन्शेरी येथे जन्मलेल्या व्हर्गीस कुरियन यांनी इंजिनिअरिंगचे शिक्षण घेतले. फारसा अनुभव नसताना, त्यांची नियुक्ती खेळ (Kaira) जिल्ह्यातील एका सरकारी डेअरी प्रकल्पात झाली. तिथे सुरुवातीला त्यांना फारसे आवडले नाही, काम करण्याची इच्छाही कमी होती. परंतु ग्रामीण भागात शेतकऱ्यांची बिकट परिस्थिती, दलालांचे शोषण आणि दुधाला योग्य भाव न मिळण्याची समस्या त्यांना अस्वस्थ करू लागली. ही स्थिती बदलणे आवश्यक आहे, याची जाणीव झाल्यानंतर त्यांनी केवळ एक अभियंता म्हणून नव्हे तर दूरदृष्टी व्यवस्थापक आणि सहकार चळवळीचे प्रवर्तक म्हणून कामाला सुरुवात केली.
अमूलची उभारणी : सहकार तत्त्वावर आधारित क्रांती
१९४० च्या दशकात खेळ जिल्ह्यातील शेतकरी दुधासाठी पूर्णपणे व्यापाऱ्यांवर अवलंबून होते. शेतकऱ्यांना अत्यल्प दर मिळत असताना बाजारात दुधाचे दर जास्त होते. या अन्यायाविरुद्ध उभे ठाकले त्रिभुवनदास पटेल, सरदार वल्लभभाई पटेल आणि नंतर त्यात सहभागी झालेले व्हर्गीस कुरियन. त्यातून स्थापन झाले कैर्या डिस्ट्रिक्ट को-ऑपरेटिव्ह मिल्क प्रोड्यूसर्स युनियन लिमिटेड ज्याचे पुढे लोकप्रिय नाव झाले — अमूल.
अमूलची संकल्पना अत्यंत सोपी पण प्रभावी होती ती म्हणजे दूध संकलन थेट शेतकऱ्यांकडून केले जायचे. सर्व निर्णय प्रक्रिया शेतकऱ्यांच्या हाती होती. नफ्यात शेतकऱ्यांचा थेट सहभाग होता. प्रक्रिया उद्योग, वाहतूक व्यवस्था आणि विपणनाचे एकत्रित नियंत्रण यामुळे शेतकऱ्यांवरचा आर्थिक ताण कमी झाला, स्थिर दर मिळू लागले आणि त्यांचे उत्पन्न वाढू लागले.ग्रामीण भागात या मॉडेलने स्थैर्याची नवीन पायाभरणी केली.
‘अमूल ब्रँड’ : ग्रामीण भारतातून उदयास आलेले जागतिक दर्जाचे मॉडेल
अमूलच्या यशामागे फक्त दूधसंकलन नव्हे, तर उत्कृष्ट ब्रँड व्यवस्थापन, गुणवत्ता नियंत्रण, आधुनिक तंत्रज्ञान आणि जाहिरात धोरण होते. अमूल गर्ल ही त्यांची विस्तारित ब्रँड ओळख आजही भारतीय जाहिरात इतिहासातील सर्वाधिक यशस्वी मोहिमांमध्ये गणली जाते.डॉ. कुरियन यांचे मत होते कि “ब्रँड मजबूत असेल तर शेतकरी मजबूत होईल.”आणि हे त्यांनी प्रत्यक्षात सिद्ध करून दाखवले.
ऑपरेशन फ्लड : जगातील सर्वात मोठी दुग्धक्रांती
१९७०च्या दशकात भारतात दूधटंचाई गंभीर स्वरूपात होती. लोकसंख्या वाढत असताना दूधउत्पादनाची प्रणाली अव्यवस्थित होती.या परिस्थितीत भारत सरकार आणि डॉ.कुरियन यांच्या नेतृत्वाखाली सुरू झाले ऑपरेशन फ्लड.या प्रकल्पाची प्रमुख वैशिष्ट्ये म्हणजे देशभर एकसंध दूध साखळी (नॅशनल मिल्क ग्रीड) उभारणे. शेतकरी सहकारी संस्थांचे जाळे वाढवणे. शीतसाखळी, वाहतूक, प्रक्रिया संयंत्रे उभारणे. पावडर मिल्क, टोनड मिल्क आणि इतर उत्पादने तयार करणे. मोठ्या शहरांना स्थिर दरात आणि सतत दूधपुरवठा करणे
या प्रकल्पाचा परिणाम असा घडला कि भारत दूधटंचाईतून बाहेर पडला आणि ग्रामीण कुटुंबांचे उत्पन्न वाढले. महिलांचा सहभाग वाढला. लाखो जनतेला रोजगार मिळाला. २००० नंतर भारत जगातील सर्वात मोठा दूध उत्पादक देश बनला. या प्रकल्पाची यशस्विता जगभर मान्य झाली. आजही हा प्रकल्प व्यवस्थापन आणि ग्रामीण विकासाचा जागतिक आदर्श मानला जातो.
एनडीडीबी आणि आयआरएमए : संस्थात्मक क्रांती
डॉ. कुरियन यांना ठाऊक होते की केवळ स्थानिक पातळीवरील सहकारातून दुग्धक्रांती घडू शकत नाही. यासाठी गरज होती देशभरासाठी एक मजबूत संस्थात्मक संरचना उभारण्याची म्हणून एनडीडीबी म्हणजेच नॅशनल डेयरी डेव्हलपमेंट बोर्डची १९६५ मध्ये स्थापन झालेल्या एनडीडीबीच्या माध्यमातून देशभरातील सहकारी संस्था, दूध साखळी आणि प्रक्रिया उद्योग एकत्र आणले गेले.एनडीडीबीने प्रशिक्षण, मार्गदर्शन, प्रकल्प व्यवस्थापन आणि नितीमूल्ये यांचा मजबूत पाया निर्माण केला. दुसरी संस्था आयआरएमएची स्थापना केली.आयआरएमए म्हणजे इन्स्टिट्यूट ऑफ रूरल मॅनेजमेंट,आनंद संस्था होय. आयआरएमएची स्थापना करून ग्रामीण व्यवस्थापन क्षेत्रातील कुशल नेतृत्व घडवण्याचे कार्य सुरू केले. आज आयआरएमए भारतातील ग्रामीण विकासातील सर्वात प्रतिष्ठित संस्था मानली जाते.
महिला सक्षमीकरणाचे केंद्रबिंदू: दुग्धउद्योग
डॉ. कुरियन यांच्या संकल्पनेत महिलांचा सहभाग हा दुग्धक्रांतीचा अत्यावश्यक घटक होता. ग्रामीण भागातील अनेक महिला घरातील गायी- म्हशींची जबाबदारी घेत होत्या, परंतु आर्थिक व्यवहारांमध्ये त्यांचा सहभाग कमी होता. दूध संकलन केंद्रे, सहकारी संघाच्या सदस्यता, व्यवस्थापन समित्या— या सर्व ठिकाणी महिलांचा सहभाग वाढवण्यावर त्यांनी भर दिला. त्यामुळे महिलांचे उत्पन्न वाढले. निर्णयक्षमता वाढली. सामाजिक स्थान उंचावले. शिक्षण व आरोग्याविषयी जागृती वाढली. महिला सक्षमीकरणात दुग्धउद्योग हा आजही सर्वाधिक यशस्वी मॉडेल मानला जातो.
व्यवस्थापनशैली
डॉ. कुरियन यांची व्यवस्थापनशैली अत्यंत स्पष्ट होती.धाडस, पारदर्शकता आणि शेतकऱ्यांवरील अपार प्रेम यामुळे ते राजकीय दबावाला झुकत नसत. निर्णयप्रक्रियेत पारदर्शकता अनिवार्य मानत. तांत्रिक प्रगती आणि व्यवस्थापन सुधारणा यांचे मिश्रण करत शेतकरी हा केंद्रबिंदू आहे त्यांनी हे तत्व न सोडता काम केले. कोणत्याही परिस्थितीत तडजोड न करण्यासाठी प्रसिद्ध होते. ते म्हणत “I do not work for the government. I work for the farmers.” ही त्यांची ओळख ते शेवटपर्यंत जपत राहिले.
राष्ट्रीय दूध दिन साजरा करण्यासाठी भारताने वेगळा दिवस निवडला -२६ नोव्हेंबर.कारण हा दिवस केवळ दूधाचा उत्सव नसून दुग्धक्रांती घडवणाऱ्या कुरियन यांच्या योगदानाचा सन्मान आहे. या दिवशी देशभर पोषण जनजागृती कार्यक्रम, दुग्धशिबिरे, शेतकरी सन्मान सोहळे, दुग्धजन्य पदार्थांचे प्रदर्शन, शालेय पातळीवरील उपक्रम अशा अनेक उपक्रमांचे आयोजन होते.
पुरस्कार आणि जागतिक मान्यता
डॉ. कुरियन यांना अनेक सन्मान प्राप्त झाले त्यांना पद्मश्री (१९६५), पद्मभूषण (१९६६), पद्मविभूषण (१९९९) रॅमन मॅगसेसे पुरस्कार, वर्ल्ड फूड प्राईज, कार्नेगी फाउंडेशन पुरस्कार इ. पुरस्कार मिळाले होते. जागतिक स्तरावर त्यांना “मिल्कमॅन ऑफ इंडिया” म्हणून गौरवण्यात आले.
ग्रामीण अर्थव्यवस्थेवर कुरियन यांचा दीर्घकालीन प्रभाव दिसून आला. डॉ. कुरियन यांनी फक्त दूध उद्योग बदलला नाही; त्यांनी ग्रामीण अर्थव्यवस्थेचे संपूर्ण चित्र बदलले.त्यांचे प्रमुख योगदान यामुळे शेतकऱ्यांना नियमित उत्पन्न मिळाले. महिलांचे आर्थिक सशक्तीकरण, ग्रामीण भागात प्रक्रिया उद्योगाची वाढ, कंट्रोल्ड सप्लाय चेन निर्माण झाली. शहरी भागात गुणवत्तापूर्ण दूध उपलब्धता वाढली. सहकार चळवळीचे मजबुतीकरण झाले. देशाच्या पोषण पातळीत सुधारणा झाली. आज भारताचे दूध उत्पादन दरवर्षी वाढतच असून लाखो लोकांना या उद्योगातून रोजगार मिळत आहे.
भारताचा इतिहास बदलणारा चेहरा
डॉ. व्हर्गीस कुरियन यांचे जीवनकार्य हे भारतातील सर्वात यशस्वी सामाजिक-आर्थिक चळवळींपैकी एक आहे.त्यांनी दाखवून दिले की- सहकार, वैज्ञानिक दृष्टिकोन, पारदर्शकता आणि नेतृत्व यांच्या मिश्रणातून ग्रामीण भारतात चमत्कार घडवता येतो. राष्ट्रीय दूध दिनाच्या निमित्ताने या महामानवाला स्मरण करणे म्हणजे केवळ आदरांजली नव्हे तर भारताच्या प्रगतीचा मार्ग पुन्हा एकदा दृढतेने जाणून घेण्याचा प्रयत्न आहे.
© दीपक केदू अहिरे
नाशिक
www.ahiredeepak.blogspot.com
कोणत्याही टिप्पण्या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा