सर्वांसाठी गृह उद्योग : दुग्धजन्य पदार्थ प्रक्रिया निर्मिती उद्योग
Dairy processing industry
दूध व दुग्धजन्य व्यवसायात महाराष्ट्रातील तमाम पुरुष व महिला वर्ग काम करत आहे. खेड्यापाड्यात या महिला पहाटे उठून दूध काढतात. पुरुष दूध घरोघरी वाटप करतात. काही महिला दुधावर अनेकविध प्रक्रियायुक्त पदार्थांची निर्मिती करतात व त्याची विक्री करतात. काही महिला बचत गटामार्फत दुग्धजन्य प्रक्रियायुक्त पदार्थांचा व्यवसाय करतात.
या व्यवसायात पुरुषा बरोबरच महिला मोठ्या प्रमाणात कार्यरत आहेत. गाई-म्हशी संगोपणापासून ते दूध व दुग्धजन्य पदार्थ प्रक्रियायुक्त पदार्थांची निर्मिती कशी करावी हे या ब्लॉगमधून मांडले आहे...
दूध उत्पादनात गाई म्हशीच्या दुधाचा वाटा मोठा आहे. निकृष्ट प्रतीच्या चाऱ्याचे उत्तम प्रतीच्या दुधात रूपांतर करण्याची क्षमता म्हशींमध्ये अधिक आहे. ग्राहक म्हशींच्या दुधाची अधिक मागणी करतात. म्हशीचे दूध गाईच्या दुधापेक्षा घट्ट असते. ग्राहकांना दुधावर साय दाट आलेली आवडते. गेली अनेक वर्ष फक्त दुग्ध उत्पादनावरच मुख्यत: भर राहून दुग्धप्रक्रियेला कमी महत्त्व देण्यात आले. त्यात देखील चारा, ढेप, मजूर यांचा वाढलेला खर्च आणि दुधाला मिळत असलेला दर पाहता प्रक्रियेशिवाय पर्याय नाही. लहान शेतकऱ्यांनी, युवकांनी याचा विचार करण्याची गरज आहे. अगदी ५ ते १० लिटर दुग्धोत्पादन असले तरी दुग्धप्रक्रीयेतून निश्चित बऱ्यापैकी फायदा मिळू शकेल. दुधापासून दुग्धजन्य पदार्थ निर्मिती करावी. यातून भरपूर फायदा होऊ शकतो.
दुग्धप्रक्रियेत आजमितीस अनेक संधी आहेत तसेच यात प्रथम सुरुवात करताना प्रचंड भांडवल गुंतवण्याची गरज नाही. सुरुवातीस घरच्या घरी लहान प्रमाणात दुग्धप्रक्रिया करून नंतर त्यास हळूहळू मोठे स्वरूप देता येईल. वर्षभर अनेक सण साजरे होतात. अनेक सणांमध्ये दूध व दुग्धपदार्थाचे महत्त्व आहे.
अशा विशिष्ट सणांच्या अगोदर नियोजन करून शुद्ध, उत्तम प्रतीचे दुग्ध पदार्थ देता येतील. एकादशी, चतुर्थी, नवरात्र इ. अनेक उपवासाच्या दिवशी दह्याची मागणी वाढते. अशा वेळेस आगाऊ मागणी नोंदवून दुग्धपदार्थ घरपोच देऊन भविष्याच्या दृष्टीने बाजारपेठ वाढवता येईल.
विशिष्ट सणांसाठी खीर, बासुंदी श्रीखंडाची खास मागणी असते. अशावेळी मागणी असलेल्या पदार्थाचे उत्पादन करून वर्षभर उत्पादनात सातत्य ठेवावे. खवा, पनीर उत्पादनाला खूप मागणी आहे. खवा आणि पनीर हे पदार्थ बनवण्यास अत्यंत सोपे आहे. अनेक समारंभात, लग्नकार्यात भोजनासाठी, घरगुती कार्यक्रमाच्या वेळी खवा, पनीरची रोजची मागणी असते. शिवाय अनेक हॉटेल्सना पनीरची रोजची मागणी असते. आपल्याकडे उपलब्ध असलेल्या दुधापासून ठराविक दुग्धपदार्थावर लक्ष केंद्रित करता येईल. आचारी, लग्नसमारंभाचे हॉल, कॅटरर्स यांच्या संपर्कात राहून पुरवठा करता येईल. शेळीच्या दुधापासूनचे पनीर देणारेदेखील शेतकरी आहेत.
दुधापासून क्रीम (साय) तूप निर्मिती करता येते. दुधाची उपलब्धता मुबलक असल्यास आपणास क्रीम सेपरेटर या यंत्राने क्रीम (साय) बाजूला काढून विक्रीसाठी पाठवता येईल. आईस्क्रीम उत्पादकांना क्रीमचा नियमित तुटवडा जाणवतो. तसेच क्रीमपासून बटर, तूप तयार करता येते. शुद्ध तुपास बाजारात मोठी मागणी आहे. गरज आहे ती आपल्या पदार्थाची शुद्धता सिद्ध करण्याची....!! दुधाची उपलब्धता मुबलक असल्यास आपणास क्रीम सेपरेटर या यंत्राने क्रीम (साय) बाजूला काढून विक्रीसाठी पाठवता येईल. शुद्ध तुपास बाजारात मोठी मागणी असते.
कमी फॅटच्या दुग्धपदार्थाची निर्मिती दुधापासून करता येईल. दुधापासून क्रीम काढल्यानंतर आपणास साय नासलेले दुधही बायप्रॉडक्ट म्हणून मिळते. या दुधास खूप कमी दर मिळतो. परंतु या दुधाची डिग्री जास्त असल्याने अशा दुधाचे दही, श्रीखंड चांगले होऊ शकते. शिवाय या दुधात फॅट अत्यंत कमी ८०.५ पेक्षा कमी असल्यामुळे त्यापासून बासुंदी, दही, श्रीखंड, पनीर इ. बनवून कमी फॅटचे दुग्धपदार्थ म्हणूनही विक्री करता येईल. कमी फॅटचे दुग्धपदार्थ हवा असणारा वर्गही वाढत आहे.
पारंपारिक दुग्धपदार्थ निर्मिती करून आपण चांगला व्यवसाय करू शकतो. महाराष्ट्रात तसेच अनेक राज्यात विविध पारंपारिक दुग्ध पदार्थ प्रसिद्ध आहेत. बेळगावचा कुंदा, दक्षिण भारतातील कर्ड राईस, पायसम, बंगालमधील मिष्टी दही, संदेश, चमचम तसेच पंजाब व आसपासच्या भागात प्रसिद्ध असलेली फिरणी, मथुरेचा पेढा असे अनेक पदार्थ मूळ स्वरूपात आपल्या भागात प्रसिद्ध करून, उत्पादित करून विक्री करावेत.
अशा पद्धतीने पनीर, चक्का तयार करताना निवळी हे उपउत्पादन मिळते. बटर तयार करताना ताक मिळते. निवळीतील पोषक तत्त्वांचे महत्त्व पटवून निवळीपासून पेय,तूप, सूप,कुल्फी,कॉफी इ. बनवता येईल.
बऱ्याच वेळेस निवळीचा वापर केला जात नाही. ताकापासून उन्हाळ्यात मसाला ताक, कोकम, सिरप टाकून बनवलेले ताक इ. वेगळे काही देता येईल. दुग्धपदार्थ निर्मितीत लहान स्तरावर उत्पादनासाठी मशिनरीची उपलब्धता हा नेहमी विचारला जाणारा प्रश्न आहे. १२ हजाराच्या पनीर प्रेस पासून ते ४० ते ४५ हजाराच्या खवा मशीनपर्यंत लहान स्तरावर अनेक मशीनरी उपलब्ध आहेत.
चांगल्या गुणवत्तेचे दूध पदार्थ उत्पादनासाठी चांगल्या दर्जाचे निर्भेळ दूध आवश्यकच आहे. परंतु दूध भेसळ ही एक खूप मोठी समस्या आहे. भेसळ ओळखण्याची नॅशनल डेअरी डेव्हलपमेंट बोर्ड, आनंद या संस्थेने तीन, पाच, दहा हजार रुपये पर्यंतचे लहान किट उपलब्ध केले आहेत. अशाच स्वरूपातील किटस नॅशनल डेअरी रिसर्च इन्स्टिट्यूट कर्नाल या संस्थेने देखील उपलब्ध केले आहेत. उत्तम, गुणवत्तापूर्ण दुग्धोत्पादने तयार करणे सोपे आहे परंतु नवीन तंत्रज्ञानाच्या साह्याने स्वच्छता, संशोधित पद्धती, काटेकोर नियोजन, पॅकेजिंग व मार्केटिंग असा सर्वांगीण तांत्रिक विचार करून व्यवसायवृध्दी करता येईल.
गायपालनात मिळणारे दुग्ध उत्पादन महत्त्वाचे आहे. लहान शेतकऱ्यांनी दूग्धउत्पादनात टाकलेली भर जरी किरकोळ वाटत असली तरी आज केवळ अशा असंख्य लहान शेतकऱ्यांमुळेच आपण दुग्ध उत्पादनात प्रथम क्रमांकावर आहोत. परंतु गेली अनेक वर्ष फक्त दुग्ध उत्पादनावरच मुख्यतः भर राहून दुग्ध प्रक्रियेला कमी महत्त्व देण्यात आले. त्यात देखील चारा, ढेप मजूर यांचा वाढलेला खर्च आणि दुधाला मिळत असलेला दर पाहता प्रक्रियेशिवाय पर्याय नाही.
लहान शेतकऱ्यांनी, युवकांनी याचा विचार करण्याची गरज आहे. अगदी ५ ते १० लिटर दुग्धोत्पादन असले तरी दुग्ध प्रक्रियेतून निश्चित बऱ्यापैकी फायदा मिळू शकेल. दुग्धप्रक्रियेत आजमितीस अनेक संधी आहेत तसेच यात प्रथम सुरुवात करताना प्रचंड भांडवल गुंतवण्याची गरज नाही. सुरुवातीस घरच्या घरी लहान प्रमाणात दुग्ध प्रक्रिया करून नंतर त्यास हळूहळू मोठे स्वरूप देता येईल. परंतु महत्त्वाचे आहे त्याला सुरुवात करण्याची.
१. देशी गाईच्या दुधाची विक्री :
आज शुद्ध देशी गायीच्या स्वच्छ, निर्भेळ दुधास शहरात मोठी मागणी आहे. ए१ आणि ए२ या दोन प्रकारच्या दुधाच्या चर्चेमुळे मागणीत वाढ आहे. जर लहान शेतकऱ्याकडे देशी गायी असतील तर पाण्याच्या बाटल्यांमध्ये किंवा पाऊचेसमध्ये दूध पॅक करून देता येईल. पाऊच पॅकिंगचे मशीन हजारात उपलब्ध असते. शहरातील, तालुक्यातील चांगल्या वस्त्यांमध्ये आपले स्वच्छ दूध उत्पादन, देशी गाईच्या दुधाचे महत्त्व पटवून विक्रीत वाढ निश्चित करता येईल.
२. सणावारानुसार दुग्धपदार्थाचे नियोजन :
वर्षभर अनेक सण साजरे होतात. अनेक सणांमध्ये दूध व दुग्ध पदार्थाचे महत्त्व आहे. अशा विशिष्ट सणांच्या अगोदर नियोजन करून शुद्ध, उत्तम प्रतीचे दुग्ध पदार्थ देता येतील. एकादशी, चतुर्थी, नवरात्र इ. अनेक उपवासाच्या दिवशी दह्याची मागणी वाढते. अशा वेळेस आगाऊ मागणी नोंदवून दुग्धपदार्थ घरपोच देऊन भविष्याच्या दृष्टीने बाजारपेठ वाढवता येईल. विशिष्ट सणांसाठी खीर, बासुंदी, श्रीखंडाची खास मागणी असते. अशावेळी मागणी असलेल्या पदार्थांचे उत्पादन करून वर्षभर उत्पादनात सातत्य ठेवावे.
३. खवा, पनीर उत्पादन :
खवा आणि पनीर हे पदार्थ बनवण्यास अत्यंत सोपे आहेत. अनेक समारंभात, लग्न कार्यात भोजनासाठी, घरगुती कार्यक्रमाच्या वेळी खवा, पनीरची रोजची मागणी असते. शिवाय अनेक हॉटेल्सला पनीरची रोजची मागणी असते. आपल्याकडे उपलब्ध असलेल्या दुधापासून ठराविक दुग्ध पदार्थावर लक्ष केंद्रित करता येईल. आचारी, लग्न समारंभाचे हॉल, कॅटरर्स यांच्या संपर्कात राहून पुरवठा करता येईल. शेळीच्या दुधापासूनचे पनीर देणारे देखील शेतकरी आहेत.
४. क्रीम (साय) निर्मिती :
दुधाची उपलब्धतता मुबलक असल्यास आपणास क्रीम सेपरेटर या यंत्राने क्रीम (साय) बाजूला काढून विक्रीसाठी पाठवता येईल. आईस्क्रीम उत्पादकांना क्रीमचा नेहमी तुटवडा जाणवतो. तसेच क्रीमपासून बटर, तूप तयार करता येते. शुद्ध तुपास बाजारात मोठी मागणी आहे. आपल्या पदार्थाची शुद्धता सिद्ध करण्याची गरज असते.
५. कमी फॅटच्या दुग्ध पदार्थाची निर्मिती:
दुधापासून क्रीम काढल्यानंतर आपणास साय नासलेले दुधही बायप्रॉडक्ट म्हणून मिळते. या दुधास खूप कमी दर मिळतो. परंतु या दुधाची डिग्री जास्त असल्याने अशा दुधाचे दही, श्रीखंड चांगले होऊ शकते. शिवाय या दुधात फॅट अत्यंत कमी ८०.५ पेक्षा कमी असल्यामुळे त्यापासून बासुंदी, दही, श्रीखंड, पनीर इ. बनवून कमी फॅटचे दुग्धपदार्थ म्हणूनही विक्री करता येईल. कमी फॅटचे दुग्धपदार्थ हवा असणारा वर्गही वाढत आहे.
६. पारंपरिक दुग्धपदार्थ निर्मिती :
महाराष्ट्रात तसेच अनेक राज्यात पारंपरिक दुग्ध पदार्थ प्रसिद्ध आहेत. बेळगावचा कुंदा, दक्षिण भारतातील कर्ड राईस, पायसम, बंगालमधील मिष्टी दही, संदेश, चमचम तसेच पंजाब व आसपासच्या भागात प्रसिद्ध असलेली फिरनी, मथुरेचा पेढा असे अनेक पदार्थ मूळ स्वरूपात आपल्या भागात प्रसिद्ध करून, उत्पादित करून विक्री करावी.
अशा पद्धतीने पनीर, चक्का तयार करताना निवळी हे उपउत्पादन मिळते. बटर तयार करताना ताक मिळते. निवळीतील पोषक तत्त्वाचे महत्त्व पटवून निवळीपासून पेय, तूप सूप, कुल्फी, कॉफी इ. बनवता येईल. बऱ्याच वेळेस निवळीचा वापर केला जात नाही. ताकापासून उन्हाळ्यात मसाला ताक, कोकम सिरप टाकून बनवलेले ताक इ. वेगळे काही देता येईल. दुग्धपदार्थ निर्मितीत लहान स्तरावर उत्पादनासाठी मशिनरीची उपलब्धता हा नेहमी विचारला जाणारा प्रश्न आहे. १२,००० च्या पनीर प्रेस पासून ते ४० ते ४५ हजाराच्या खवा मशीनरीपर्यंत लहान स्तरावर अनेक मशीनरी उपलब्ध आहेत.
चांगल्या गुणवत्तेच्या दुग्ध पदार्थ उत्पादनासाठी चांगले दर्जाचे निर्भेळ दूध आवश्यकच आहे. परंतु दूध भेसळ ही खूप मोठी समस्या आहे. भेसळ ओळखण्याची नॅशनल डेअरी डेव्हलपमेंट बोर्ड, आनंद या संस्थेने तीन, पाच, दहा हजार रुपये पर्यंतचे लहान कीट उपलब्ध केले आहेत. अशाच स्वरूपातील किटस नॅशनल डेअरी रिसर्च इन्स्टिट्यूट, कर्नाल या संस्थेने देखील उपलब्ध केले आहेत.
उत्तम, गुणवत्तापूर्ण दुग्ध उत्पादने तयार करणे सोपे आहे परंतु नवीन तंत्रज्ञानाच्या साह्याने स्वच्छता, संशोधित पद्धती, काटेकोर नियोजन, पॅकेजिंग व मार्केटिंग असा सर्वांगीण तांत्रिक विचार करून व्यवसायवृद्धी करता येईल. दूध उत्पादन वाढीबरोबर त्याचे खेड्यापाड्यातून संकलन करणे, वाहतूक करणे आणि पाश्चरीकरण करण्याची प्रक्रिया करून महानगरातील रहिवाशांची गरज भागवण्यासाठी वाटप करणे अथवा दुधाचे जादा पदार्थ तयार करणे या बाबींना चालना मिळाली आहे.
आज शुद्ध देशी गाईच्या स्वच्छ, निर्भेळ दुधास सर्वात मोठे मागणी आहे. ए१ आणि ए२ या दोन प्रकारच्या दुधाच्या चर्चेमुळे मागणीत सातत्याने वाढ होत आहे. जर लहान शेतकऱ्यांकडे देशी गायी असतील तर पाण्याच्या बाटल्यांमध्ये किंवा पाऊचेसमध्ये दूध पॅक करून देता येईल. पाउच पॅकिंगचे मशीन हजारात उपलब्ध असते. शहरातील, तालुक्यातील चांगल्या वस्त्यांमध्ये आपल्या स्वच्छ दूध उत्पादन, देशी गाईच्या दुधाचे महत्त्व पटवून विक्रीत वाढ निश्चित करता येईल.
#दुग्धजन्य प्रक्रिया उद्योग #दूधउत्पादन #खवा,पनीरउत्पादन
#कमी फॅटच्या दुग्ध पदार्थाची निर्मिती
#सणावारानुसार दुग्धपदार्थाचे नियोजन
#देशी गाईच्या दुधाची विक्री
#milk processing #milks biproduct
© दीपक केदू अहिरे, नाशिक
deepakahire1973@gmail.com
www.ahiredeepak.blogspot.com
www.digitalkrushiyog.com
digitalkrushiyog@gmail.com
******************************************
Telegram :
******************************************
Facebook :
******************************************
Instagram :
******************************************
YouTube :
******************************************
Quora :
******************************************
Koo :
******************************************
Pintrest:
******************************************
Share chat :
******************************************
Twitter :
@DeepakA86854129
******************************************
Website :
******************************************
No comments:
Post a Comment