गांडूळ खत निर्मिती व उत्पादन | Vermicompost Project Report (2025)

गांडूळ खत निर्मिती व उत्पादन | 

Vermicompost Project Report (2025)

शाश्वत शेतीचा आधारस्तंभ – संपूर्ण प्रकल्प अहवाल, गुंतवणूक, खर्च, नफा आणि बाजारपेठ मार्गदर्शन

---

प्रस्तावना : गांडूळ खत का आवश्यक?

    जमिनीची सुपीकता टिकवण्यासाठी चांगले, पूर्णपणे कुजलेले सेंद्रिय खत अत्यंत महत्त्वाचे आहे. पारंपरिक पद्धतीने तयार केलेले कंपोस्ट खत नीट कुजत नसल्यामुळे पिकांना आवश्यक पोषकद्रव्ये उपलब्ध होत नाहीत.

अशावेळी गांडूळ खत (Vermicompost) हा सर्वोत्तम पर्याय ठरतो.

गांडूळांच्या सहाय्याने तयार होणारे हे खत

• जमिनीचा पोत सुधारते

• सूक्ष्मजैविक क्रिया वाढवते

• उत्पादन 20–30% ने वाढवते

• रासायनिक खतांचा खर्च कमी करते

आज ग्रामीण भागात शेतकरी व युवकांसाठी कमी गुंतवणुकीतून जास्त नफा देणारा उद्योग म्हणजे गांडूळ खत उत्पादन.

---

बाजारपेठ (Market Scope)

गांडूळ खताची मागणी वेगाने वाढते आहे कारण —

✔ सेंद्रिय शेती

✔ फळद्राक्ष निर्यात

✔ भाजीपाला उत्पादन

✔ पॉलिहाउस / शेडनेट

✔ आरोग्यदायी अन्न (Organic Food)

ग्रामीण भागात थेट विक्री + सहकारी संस्था + कृषी दुकाने + ऑनलाईन विक्री यामुळे बाजारपेठ खूप मोठी आहे.

एक टन गांडूळ खताचा बाजारभाव – ₹7,000 ते ₹15,000 (प्रदेशानुसार फेरफार)

---

गांडूळ खत निर्मिती प्रक्रिया 

(Vermicompost Production Process)

१. कच्चा माल गोळा करणे

• भाजीपाल्याचा कचरा

• शेणखत

• काडीकचरा

• अन्नपदार्थांचा टाकाऊ भाग

• कापूस पेंड, उसाची पाचट

हे सर्व साहित्य यंत्रातून बारीक करून गादीवाफ्यात टाकले जाते.

---

२. गादीवाफा (Bed) तयार करणे

• रुंदी : 1.5 मीटर

• उंची : 0.9 मीटर

• लांबी : जमिनीच्या उपलब्धतेनुसार

प्रत्येक 1 m³ साठी 350 गांडुळे सोडली जातात.

---

३. आवश्यक वातावरण

• आर्द्रता : ४०–५०%

• तापमान : २०–३०°C

• वर मांडव / शेड (बाष्पीभवन रोखण्यासाठी)

एका 15 × 5.4 मीटर जागेत ६० गादीवाफे तयार करता येतात.

---

४. गांडुळांची कार्यप्रणाली

कचरा गांडुळे खातात आणि त्यातून टाकलेली काळी, भुसभुशीत विष्ठा = Vermicompost.

कचरा संपला की गांडुळे तळाशी जातात → वरचा तयार झालेला कंपोस्ट वेगळा काढणे सोपे होते.

---

५. खत वेगळे करणे व पॅकिंग

• पूर्ण कोरडे झाल्यावर हाताने अलगद पाटा वापरून काढणे

• 50 किलो किंवा 25 किलोच्या पिशव्यांत पॅकिंग

• ब्रँडिंग करून स्थानिक दुकानांत पुरवठा

वार्षिक उत्पादन क्षमता : 200 टन

---

गांडूळ खताचे वैज्ञानिक फायदे

१. जैविक लाभ

• जमीन सुपीक करणारे जीवाणू 13 पट जास्त

• अझोटोबॅक्टरसारखे नत्र स्थिर करणारे जिवाणू

• नेकार्डिया, स्ट्रेप्टोमायसीस – नैसर्गिक अँटिबायोटिक

२. भौतिक लाभ

• जमिनीचा पोत दाणेदार (Aggregates)

• पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता वाढते

• हवा खेळती राहते

३. रासायनिक लाभ

• NPK जास्त प्रमाणात

• सूक्ष्म अन्नद्रव्ये उपलब्ध अवस्थेत

• संप्रेरके, एन्झाईमस, संजीवके वाढीला मदत करतात

परिणाम → पिकांची वाढ जोमदार + उत्पादन आणि गुणवत्ता वाढते.

---

गांडूळ खतामुळे मिळणारे आर्थिक फायदे

• रासायनिक खतांची बचत : २५–३०%

• कीटकनाशकांची बचत

• तण नियंत्रणासाठी कमी खर्च

• जमीन टिकाऊ व सुपीक राहते

गांडूळांविषयी एक महत्त्वाचा मुद्दा:

मरण पावलेल्या १ गांडूळापासून १० mg नायट्रेट तयार होते!

---

यशोगाथा : उपळाई (माढा) – श्री. शहाजी भांगे

• गांडूळ खत : ₹10,000 / टन

• गांडूळ कल्चर : ₹300 / किलो

• व्हर्मीवॉश : ₹50 / लिटर

• ऊस, केळी, आलं, द्राक्ष, डाळिंब सर्व पिकांसाठी पुरवठा

त्यांचा प्रकल्प दरवर्षी लाभदायी होत आहे.

---

गांडूळ खत प्रकल्प खर्च व नफा (2025 Project Costing)

क. प्राथमिक गुंतवणूक

तपशील	खर्च (₹)
गादीवाफा बांधकाम	13,000
वजनकाटा	9,000
पंप + स्प्रिंकलर	4,000
30,000 गांडुळे	90,000
पॅकिंग मशीन	5,000
एकूण	1,21,000

---

ख. वार्षिक खेळते भांडवल

तपशील	खर्च
कचरा वाहतूक (240 टन)	36,000
मजुरी	24,000
जिवाणू खत	24,000
पॅकिंग साहित्य	31,200
इतर साहित्य	4,200
एकूण	1,29,000

---

ग. व्याज (Interest) – वार्षिक

• मूळ गुंतवणूक : ₹19,360

• खेळते भांडवल : ₹41,280
  एकूण : ₹60,640

---

एकूण उत्पादन व नफा

• वार्षिक उत्पादन : 12,000 kg (१२ मे.टन)

• विक्री दर : ₹30 / किलो

• एकूण उत्पन्न : ₹3,60,000

• एकूण खर्च : ₹3,10,640

⭐ पहिल्या वर्षी नफा : ₹49,360

दुसऱ्या वर्षी गुंतवणूक कमी → नफा जवळपास ₹1.50 लाखांपर्यंत

---

प्रति हेक्टरी खर्च व फायदा (शेतीच्या दृष्टीकोनातून)

प्रति हेक्टरी खर्च

एकूण → ₹9,252

प्रति हेक्टरी फायदा

एकूण → ₹36,565

नफा : ४ पट जास्त

---

थोडक्यात निष्कर्ष

गांडूळ खत प्रकल्प हा –

• कमी गुंतवणूक

• सतत मागणारा बाजार

• कमी जोखीम

• जास्त नफा

• शाश्वत शेतीसाठी अत्यावश्यक

यामुळे हा प्रकल्प ग्रामीण युवकांनी, शेतकऱ्यांनी, एफपीओंनी आणि महिला बचतगटांनी सुरू करावा.

© दीपक केदू अहिरे

नाशिक 

deepakahire1973@gmail.com

www.ahiredeepak.blogspot.com

www.digitalkrushiyog.com

digitalkrushiyog@gmail.com

****************************************

Telegram :

https://t.me/swakavyankur

****************************************

Facebook :

https://www.facebook.com/profile.php?id=100009110946515&mibextid=ZbWKwL

****************************************

Instagram : 

https://instagram.com/deepakahire1973?igshid=ZDdkNTZiNTM=

****************************************

YouTube :

https://youtube.com/@digitalkrushiyog?si=aEWNx_d4zPc7HVJ5

https://www.youtube.com/@Swa-kavyankur

****************************************

Quora :

https://mr.quora.com/profile/Deepak-Ahire-5?ch=10&oid=1651193170&share=74b6a2ed&srid=hZHxKh&target_type=user

****************************************

Koo :

https://www.kooapp.com/profile/दीपक1N673

****************************************

Pintrest:

https://pin.it/4lDhARatM

****************************************

Share chat :

https://sharechat.com/profile/ahiredeepak?d=n

****************************************

Twitter :

@DeepakA86854129

****************************************

Website :

https://ahiredeepak.blogspot.com/?m=

****************************************