शेततळीतील मत्स्यसंवर्धन
Pond fish farming
विविध प्रकारच्या तलावात, जलाशयात मत्स्यशेतीचे तंत्रज्ञान विकसित आहे. मात्र आता शेततळ्यांत शेतकऱ्यांनाही मत्स्यशेती करणे शक्य आहे.
शासनाच्या राष्ट्रीय फलोत्पादन प्रकल्पांतर्गत, रोजगार हमी योजनेअंतर्गत व वैयक्तीकरित्या शेतकऱ्यांनी केलेल्या शेततळी या मृद व जलसंवर्धनाच्या उद्देशाने पावसाळ्यात वाहून जाणारे पाणी साठवणूक करून ते उन्हाळ्यात जसजशी पाण्याची उपलब्धता कमी होत जाईल तेव्हा शेतीसाठी फळबागासाठी शाश्वत पाण्याचा पुरवठा करता यावा या हेतूने शेतकऱ्याकडील उपलब्ध क्षेत्रफळानूसार विविध आकारांची शेततळी निर्माण करण्यात आलेली आहेत. या शेततळ्यांतून साधारण जूलै-फेब्रुवारी या काळात जलसाठा करून ठेवला जातो. पाणीसाठा मार्च ते जून या कालावधीत शेतीसाठी आवश्यकतेप्रमाणे वापरला जातो.
मातीचे वेगवेगळे प्रकार असतात त्यात जांभ्या दगडापासून तयार झालेल्या मातीत पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता नसते. अशाच प्रकारे मुरमाड जमीनीतही पाणी वेगाने झिरपते. अशा वेळी प्लास्टीक कागदाचे अस्तर असलेली शेततळी शेतकऱ्यांना फायदेशिर ठरलेली आहे. अशा शेततळ्यात मत्स्यशेतीस चांगला वाव आहे.
उद्देश
Purpose
केंद्र शासनाच्या मार्गदर्शक तत्वानुसार या शेततळ्यामुळे उपलब्ध झालेले जलक्षेत्र ही राष्ट्रीय संपत्ती असून त्याचा विनियोगामुळे खालील उद्देश साध्य होतात.
१) ग्रामिण भागात रोजगाराच्या संधी उपलब्ध होणे,
२) उपलब्ध पाण्याचे नियोजनबध्दरित्या वापर करून मत्स्योत्पादनाद्वारे जिल्ह्याची तसेच राष्ट्रिय उत्पादकतेत वाढ करणे.
३) प्रथिनयुक्त सकस अन्न उपलब्ध करून देणे.
४) शेतकऱ्यांचे मत्स्यशेतीतून मत्स्योत्पादन घेवून आर्थिक व सामाजीक जीवनमान उंचावणे
५) जिल्ह्यात मत्स्यसंवर्धनास प्रोत्साहन देणे.
वरील उद्देश साध्य करण्याची जबाबदारी म्हणून शेततळीधारक शेतकऱ्यांनी शेततळीत मत्स्योत्पादन करणे आवश्यक आहे.
तांत्रीक पध्दतीने शेततळ्यातील मत्स्यशेती :
Fish farming in ponds using technical methods:
अ) मत्स्यसंवर्धन पुर्वतयारी :
१) शेततळी सुकविणे किंवा कोरडे करावे.
२) प्लास्टीक अस्तर नसलेल्या शेततळ्याची नांगरणी करावी, त्यामुळे मातीलील विषारी आणि निरूपयोगी वायुमुक्त होतील.
३) शेततळीत प्रथम पाणी घेतांना पाणी गाळून घ्यावे. जेणेकरून पणलोटक्षेत्र / विहीर / कॅनॉलद्वारे येणाऱ्या पाण्याबरोबर बेडूक, निकृष्ट जातीचे मासे, चाम खेकडे, पाणसाप इ. मत्स्यबीज भक्षक प्राणी प्रवेश करणार नाहीत यासाठी व्यवस्था करावी.
४) शेततळ्यात पाणी घेतल्यावर बीज संचयनापुर्वी १० ते १५ दिवस अगोदर चुणा योग्य प्रमाणात म्हणजेच २५० ते ५०० किलो प्रतीहेक्टरी मिसळावा. शेततळ्यातील पाण्याच्या / मातीचा सामु सहा पेक्षा जास्त असेल तर चुण्याची मात्रा हेक्टरी २५० किलो वापरावी. जर पाण्याचा / मातीचा सामू पाच ते सहा असेल तर चुण्याची मात्रा ५०० किलो प्रतीहेक्टर असावी. जर सामू पाच पेक्षा कमी असेल तर चुण्याची मात्रा प्रतीहेक्टर १००० किलो वापरावी.
५) शेततळ्यातील निकृष्ट जातीचे मासे (मत्स्यबीज भक्षक) काढून टाकावे, त्यासाठी ओढप जाळ्याचा वापर करावा किंवा ब्लिचींग पावडर प्रतीहेक्टर ३०० किलो, १ मीटर खोली असलेल्या पाण्याकरीता किंवा मोहाढेप हेक्टरी १५० ते २०० किलो या प्रमाणात वापरता येते. तसेच ब्लीचींग व मोहाढेपच्या वापराची तीव्रता १५ दिवस टिकत असल्याने त्या कालावधीत मत्स्यबीज साठवणूक करण्यात येवू नये.
७) मातीच्या शेततळ्यातील पाण्याची पातळी किमान २.०० ते २.५० मीटर असावी. प्लास्टीक आच्छादन असलेल्या शेततळ्यात ६ ते ७ मीटर व त्यापेक्षा अधिक पाणीसाठा असतो. शेततळ्यात नैसर्गीक खाद्य निर्माण होण्यासाठी शिफारशीत मात्रेमध्ये खत खाद्याचा वापर करावा. त्याचा तपशिल पुढीलप्रमाणे आहे
मात्रा ही दरहेक्टरी जलक्षेत्राकरिता मात्रेचे प्रमाण (कि.ग्र.)असून मत्स्यबीज संचयनाच्या ५ दिवस आधी शेंगदाणा पेंड ७५० कि.ग्र. प्रती हेक्टर, भातकोंडा ७५० कि.ग्र. प्रतीहेक्टर, शेणखत २००० कि.ग्र. प्रतीहेक्टर (प्लास्टिक अच्छादन असलेल्या तलावात शेणखत टाकू नये.), सुपर फॉस्पेट २०० कि.ग्र. प्रतीहेक्टर या खतखाद्याचा वापर करावा.
शेततळ्यात मत्स्यबीज संचयन करण्यापुर्वी त्यात प्लवंगाची निर्मिती योग्य प्रकारे झाली आहे का ? हे पाहणे गरजेचे असते.
मत्स्यशेतीसाठी निवडक जाती व त्यांची वैशिष्टे
Selected breeds for fish farming and their characteristics
कटला, रोहू, मृगळ या तीन प्रमुख जातींना भारतीय प्रमुख कार्प असे संबोधण्यात येते. जलद वाढणाऱ्या उपरोक्त तीनही जाती खाद्यासाठी एकमेकांत स्पर्धा न करणाऱ्या तसेच पाण्यातील तीन वेगवेगळ्या थरातील उपलब्ध नैसर्गिक अन्न (प्राणी प्लवंग वनस्पती, प्लवंग) व पुरक खाद्य खावून वाढणाऱ्या मत्स्यभक्षक नसलेल्या व बाजारात चांगला भाव मिळणाऱ्या आहेत. तसेच उपरोक्त माशांचे बीज मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध होवू शकते उपरोक्त माशांबरोबर मिश्रशेतीमध्ये चिनी कार्प, गवत्या चंदेऱ्या व सिप्रीनस हे सुध्दा आहेत.
मत्स्यभक्षक नसलेले मत्स्यबीज नैसर्गिक तळी व कृत्रिम तलावात संवर्धन करता येवू शकतात.
मत्स्यबीज संचयन :
Fish seed storage:
१) संचयनाचे प्रमाण : शेततळ्यात जलद वाढणाऱ्या आणि चांगला भाव मिळत असणाऱ्या जातीचे मत्स्यभक्षक असलेल्या पुरक खाद्य खावून वाढणाऱ्या आणि चांगला भाव मिळत असणाऱ्या जातीचे मत्स्यबीज संचयन करावे. शेततलावात पाणीसाठा झाल्यावर खत खाद्य मात्रा दिल्यानंतर तलावात नैसर्गिक खाद्य तयार होते, त्यानंतर शेततलावात निवडक जातीचे बोटुकली आकाराचे (५० मी.मी.) किंवा २ इंच लांबीचे) बीज साठवणुक करणे अपेक्षित असते.
मत्स्यबीज उपलब्धतेनुसार शेततलावात तीन, चार, सहा जातीच्या माशांचे बीज साठवणुक करून मत्स्यशेती करता येते. दर हेक्टरी मत्स्य बोटुकलीचे प्रमाण पुढीलप्रमाणे असते.
माशांची जात कटला, रोहू, मृगळ, सायप्रिनस, गवत्या मासा (ग्रास कॉर्प), चंदेरा (सिल्व्हर कॉर्प) हे १०,००० इतक्या संख्येने लागतात. तर पंगॅशिअस आणि नर तिलापीया ५०,००० प्रती हेक्टर इतके लागतात.
शेततळीला प्लास्टिक अच्छादन असल्यास त्या तलावाची खोली जास्त असल्याने मत्स्यबीज संचयनाचे प्रमाण प्रतीहेक्टर २०००० नग बोटुकली असे असावे. मात्र अशा तलावामध्ये कटला ३०%, रोहू ३०%, मृगळ २०%, सिप्रिनस २०% असे प्रमाण तांत्रिकदृष्टया योग्य असून त्यापासून चांगले उत्पन्न मिळते.
मत्स्यबीज साठवणूक :
Fish seed storage:-
शेततलावात पाणीसाठा झाल्यावर खाद्यमात्रा देणे आवश्यक असते. खत मात्रा दिल्यानंतर दोन ते तीन दिवसात तलावात नैसर्गिक खाद्य तयार झाल्यानंतर शेततलावात निवडक जलद वाढणाऱ्या माशांचे ५० मी.मी. आकाराचे बीज साठवणूक करणे अपेक्षित असते. मत्स्यबीज उपलब्धतेनुसार शेततलावात तीन, चार, सहा जातीच्या माशांचे बिज साठवणूक करून मत्स्यशेती करता येते.
मत्स्यबीज संचयन करतांना पिशवीचे तोंड उघडल्यानंतर पिशवी शेततलावातील पाण्यात बुडवून दोन्ही पाणी एकत्र करून हळूहळू पाण्यात माशांचे पिल्ले स्वतःहून जातील अशा पध्दतीने सोडावेत. मत्स्यबीज शक्यतो सकाळी किंवा सायंकाळी थंड वातावरणात सोडावेत.
पुरक खाद्य :
Supplementary food
शेततळी किंवा कृत्रिम तळी मत्स्यसंवर्धनासाठी पुरक खाद्य शेंगदाणापेंड, भाताची कणीकोंडा, तरंगते मत्स्यखाद्य, पैलेटेड मत्स्यखाद्य, गिरणीचे पीठ, पोल्ट्रीखाद्य व शेतीतील उरलेल्या अत्रधान्याचा भरडा, तसेच अँग्रीमीन फोर्ट पावडर याचा चांगल्याप्रकारे वापर करता येतो. शेंगदाणा ढेप व भातकोंड यांचे समप्रमाण (१:१) असावे. खाद्य वापराचे प्रमाण हे संचयन केलेल्या मत्स्यबीजाच्या अंदाजीत वजनाच्या ३ ते ५ % असावे.
मत्स्यखाद्य पाण्यात भिजवून शेततलावात ठिकठिकाणी गोळे करून टाकावेत किंवा सदरचे खाद्य बॅग किंवा कांद्याच्या गोणीतून फिडींग / बास्केट फिडींगद्वारे दिल्यास माशांना सर्व खाद्य गरजेप्रमाणे मिळून खाण्याचे प्रमाण कळते व वेळेत खातात काय ? खाद्याचा पुर्ण विनियोग होत आहे काय ? याची पडताळणी करता येते. तसेच प्लास्टिक शेततळ्यात खाद्य तळाला जावून साठणार नाही याची दक्षता घ्यावी. कारण प्लास्टिक तलावात तळाला साठलेल्या अन्नाचे विघटन होत नाही. परिणामी पाणी दुषित होण्यास सुरूवात होवून अपेक्षित मत्स्योत्पादनावर परिणाम होतो. माशांची वाढ जलद व्हावी यासाठी पुरक खाद्याची मात्रा ५०० ग्रॅम वाढ होईपर्यंत साठवणूक केलेल्या माशांचे पिल्लांचे वजनाचे ५% व तदनंतर ३% प्रमाणात मत्स्यखाद्याची मात्रा देण्यात यावी.
प्रतीहेक्टर जलक्षेत्राकरीता सर्व घटकांचा समावेश असलेले म्हणजेच शेंगदाणा ढेप, भातकोंडा, मत्स्यखाद्य पॅलेटेड, अॅग्रीमीन पावडर, गिरणीचे पीठ यांचे मिश्रण असलेले खाद्य द्यावे.
माशांना द्यावयाचे पुरक खाद्याचे मिश्रण दिलेल्या प्रमाणानुसार दिवसातून सकाळ, दुपार, सायंकाळ असे तीन वेळा विभागून द्यावे. त्यामुळे तलावातील सर्व माशांना आवश्यकतेनुसार खाता येते व योग्य प्रमाणात वाढ मिळते.
माशांची वाढ तपासणी :
Fish growth check :
शेततळ्यातील मत्स्यसाठा व त्याची वाढ याचा अंदाज घेवून खाद्याची मात्रा कमी अधिक करणे, मोठे विक्रीयोग्य मासे काढणे, माशांना एखादा रोग झाला असल्यास उपाययोजना करणे शक्य व्हावे यासाठी तळ्यात २० ते ३० दिवसात एकदा तलावातील मासे फेकजाळे, ओढप जाळे याद्वारे पकडून वाढ तपासावी. त्यानुसार पुरक खाद्याची मात्रा वाढविण्यात यावी.
या पाहणीत आढळून आलेल्या माशांची संख्या, वजन, लांबी याची नोंद ठेवावी. तळ्यातून जाळे फिरवले गेल्याने माशांना व्यायाम मिळतो व वाढ होण्यास मदत होते. मत्स्यबीज अधिक घनतेने साठविले असल्यास पाण्यात विरघळलेल्या प्राणवायू, पाण्याचे तापमान याचे परिक्षण नियमित करणे फायदेशिर असते.
मत्स्यउत्पादन व मासेमारी :
Fish production and fishing:
मत्स्यसंवर्धनाच्या ८ ते १० महीन्याच्या कालावधीत सरासरी ७५० ग्रॅम व त्यापेक्षा अधिक थोड्याफार प्रमाणात माशांची वाढ होत असते. तांत्रीक पध्दतीने मत्स्यसंवर्धन केल्यास प्रतीहेक्टर १०००० किलो (१०टन) व त्यापेक्षा जास्त प्रमाणात मत्स्योत्पादन मिळू शकते.
फेकजाळ्याने, गिलनेटने स्थानिक मासे पकडणाऱ्या मासेमारांच्या मदतीने योग्य आकाराचे मासे काढल्यास चांगला दर मिळतो.सद्यस्थितीत १ किलो मासळीचा दर ८० रूपये प्रती किलोपर्यंत मिळू शकतो. मासळीचा दर हा स्थानिक मागणी, उपलब्धता, मासळीची प्रतवारी, आकारमान तसेच आठवडी बाजार यावर कमी जास्त प्रमाणात अवलंबून असतो. योग्य हंगामात मासळीची विक्री केल्यास दर चांगला मिळू शकतो.
मासळीचे सुरक्षण व वाहतूक विक्री
Preservation, transportation and sale of fish
मासेमारीनंतर पकडलेली मासळी स्वच्छ धुवून वजनानुसार किंवा आकारमानानुसार वेगवेगळी वाढावी. मासळी लगेच विकणे शक्य असल्यास विकावी किंवा बर्फामध्ये थर ठेवून साठवणूक करून ठेवावी. अधिक चांगला भाव मिळण्यासाठी व वाहतुकीसाठी शितपेट्यांचा वापर करावा व जलद विक्रीसाठी पाठविण्याची व्यवस्था करावी.
पाण्याचे व्यवस्थापन:
Water Management:
शेततळीतील पाण्याचे व्यवस्थापन हा अत्यंत महत्वाचा भाग असून पाण्याची प्रतवारी संतुलीत ठेवणे शेततळ्यांमध्ये शक्य असते. प्लास्टिक शेततळीतील पाणी फळबागेसाठी दैनंदिन वापरल्यास साठलेल्या पाण्याचा उपसा होवून पाणी दुषित होण्याचे प्रमाण वाढते. त्यासाठी तलावातील पाण्याची आदर्श परिस्थिती खालीलप्रमाणे असावी.
१) पाण्याचा रंग :- हिरवट
२) पाण्यातील विद्राव्य प्राणवायुचे प्रमाण :- ४.०० पीपीएम.
३) पाण्याचे तापमान :- २४ ते ३५ अंश सेल्सीयम
४) पाण्याचा सामू (PH) :- ७ ते ८.५ पी. एच. (८.२)
५) पाण्याची पारदर्शकता :- १२ ते १८ से. मी.
६) प्रदुषण :- पाणी प्रदुषण मुक्त असावे.
अशा पद्धतीने शेततळ्यात मत्स्यशेती करून दुहेरी फायदा करून घेता येतो. अधिक माहितीसाठी प्रत्येक जिल्हा स्तरावर सहाय्यक आयुक्त मत्स्यव्यवसाय (तां), कृषी तंत्रज्ञान व्यवस्थापन यंत्रणा (आत्मा) या सरकारी अधिकारी यांच्याशी संपर्क करावा.
© दीपक केदू अहिरे
नाशिक
deepakahire1973@gmail.com
www.ahiredeepak.blogspot.com
www.digitalkrushiyog.com
digitalkrushiyog@gmail.com
******************************************
Telegram :
******************************************
Facebook :
******************************************
Instagram :
******************************************
YouTube :
******************************************
Quora :
******************************************
Koo :
******************************************
Pintrest:
******************************************
Share chat :
******************************************
Twitter :
@DeepakA86854129
******************************************
Website :
******************************************
No comments:
Post a Comment