अळिंबी लागवड : धिंगरी मशरूम शेतीची सविस्तर माहिती I Alimbi (Oyster Mushroom) Cultivation Complete Guide

अळिंबी लागवड : धिंगरी मशरूम शेतीची सविस्तर माहिती

Alimbi (Oyster Mushroom) Cultivation Complete Guide

परिचय : अळिंबी म्हणजे काय?

    अळिंबीला इंग्रजीमध्ये Mushroom म्हणतात. ही एक उच्च पौष्टिक, प्रथिनांनी समृद्ध व औषधी गुणधर्मांनी युक्त खाद्य वस्तू आहे. अलीकडच्या काळात भारतात तसेच महाराष्ट्रात अळिंबीचे सेवन वाढले असून लोक आता नियमित आहारात अळिंबीचा समावेश करू लागले आहेत.

    अळिंबीमध्ये प्रथिने, कॅल्शियम, फॉस्फरस, फायबर, अँटिऑक्सिडंट्स, व्हिटॅमिन-B कॉम्प्लेक्स हे घटक मोठ्या प्रमाणात आढळतात. त्यामुळे ही सुपरफूड म्हणून ओळखली जाते.

    अनेक जणांसाठी अळिंबी लागवड हा शेतीपूरक व्यवसाय ठरत आहे. कमी भांडवल, कमी जागा, कमी पाणी आणि सोपी तंत्रज्ञान यामुळे हा अत्यंत फायदेशीर व्यवसाय बनला आहे.

---

अळिंबीचे प्रकार (Types of Mushrooms in India)

भारतामध्ये प्रामुख्याने खालील मशरूमची लागवड होते –

1. बटन मशरूम (Button Mushroom)

2. ऑयस्टर मशरूम / धिंगरी अळिंबी (Oyster Mushroom)

3. मिल्की मशरूम (Milky Mushroom)

4. शिटाके मशरूम (Shiitake Mushroom)

यापैकी साधी, कमी खर्चात आणि सोपी लागवड करता येणारी अळिंबी म्हणजे धिंगरी (Oyster Mushroom).

---

🟦 धिंगरी अळिंबीची लागवड (Oyster Mushroom Farming)

---

१. जातींची निवड (Varieties)

धिंगरी अळिंबीसाठी योग्य जाती म्हणजे:

• Pleurotus Sajor Caju

• Pleurotus Eous

• Pleurotus Florida

• Pleurotus Ostreatus

या जाती भारतीय हवामानाला अनुकूल असून उत्पादनक्षमता चांगली असते.

---

२. लागवडीसाठी जागेची निवड

अळिंबी लागवडीसाठी खालील जागा उपयुक्त:

• बंद खोली / शेड

• खेळती हवा असलेली जागा

• उन, वारा, पाऊस यापासून संरक्षण

• सिमेंटचे जमिनीचे फ्लोअर

आदर्श तापमान: 22°C ते 30°C

आर्द्रता: 65% ते 90%

आर्द्रता नियंत्रित ठेवण्यासाठी पाण्याच्या फवारणीची व्यवस्था आवश्यक आहे.

---

🟩 ३. आवश्यक साहित्य (Required Material)

• गव्हाचे काड / भाताचे तूस

• अळिंबीचे बियाणे (Spawn)

• प्लास्टिक पिशव्या (10kg किंवा 5kg क्षमता)

• स्प्रे पंप

• स्वच्छ पाणी

• निर्जंतुकीकरणासाठी ड्रम / भांडे

• कोळशाची भुकटी (पर्यायी)

---

🟧 ४. काडाची तयारी (Straw Preparation)

अळिंबीचे यश हे 70% काडाच्या योग्य निर्जंतुकीकरणावर अवलंबून असते.

काडाचे बारीक तुकडे

काड 2 ते 3 से.मी. लांबीचे तुकडे करावेत.

भिजविणे (Soaking)

काड पोत्यात भरून 8–10 तास थंड पाण्यात भिजवावे.

पाण्याचा निचरा (Draining)

काड पाण्यातून काढून अतिरिक्त पाणी पूर्ण निघू द्यावे.

ही प्रक्रिया योग्य न केल्यास अळिंबीवर बुरशी किंवा रोग येऊ शकतो.

---

🟥 ५. निर्जंतुकीकरण (Sterilization Process)

निर्जंतुक काड म्हणजे उत्पादनाचे मुख्य गुपित!

• मोठ्या भांड्यात पाणी उकळून घ्यावे.

• काड 30–40 मिनिटे गरम पाण्यात टाकून निर्जंतुक करावे.

• काढून सावलीत पूर्ण वाफ निघेपर्यंत वाळू द्यावे.

निर्जंतुकीकरण न केल्यास अळिंबीचे उत्पादन कमी मिळते किंवा पूर्णपणे नुकसान होऊ शकते.

---

🟨 ६. बेड भरण्याची प्रक्रिया (Bag/Bedding Preparation)

पिशवी भरणे

• प्लास्टिक पिशवीच्या तळाशी 8–10 से.मी. काडाचा थर द्यावा.

• त्यावर अळिंबीचे बियाणे (Spawn) हलके पसरावे.

• असे 4–5 थर तयार करावेत.

स्पॉनचे प्रमाण

• ओल्या काडाच्या वजनाच्या 2% स्पॉन वापरावा.

पिशवी बांधणे

• पिशवीचे तोंड दोऱ्याने घट्ट बांधावे.

• पिशवीवर सुईने छोटे छिद्रे पाडावीत.

---

🟦 ७. बुरशी वाढ (Spawn Running Stage)

बुरशी वाढण्यास साधारण 15–20 दिवस लागतात.
या दरम्यान –

• थेट पाणी फवारू नये

• पिशव्या सावलीत ठेवाव्यात

• तापमान 25°C जवळ ठेवणे लाभदायक

संपूर्ण पिशवी पांढरी दिसू लागली की ती तयार बेड मानली जाते.

---

🟩 ८. फळधारणा (Fruiting) आणि पाणी व्यवस्थापन

बेड तयार झाल्यानंतर –

• दररोज 2 ते 3 वेळा हलकी पाण्याची फवारणी

• आर्द्रता 80–90%

• खोलीत प्रकाश कमी प्रमाणात असावा

अति पाणी दिल्यास अळिंबी काळी पडते किंवा कुजते, त्यामुळे फवारणी सौम्य असावी.

---

🟥 ९. काढणी (Harvesting)

काढणीची वेळ

• बेड भरल्यापासून 20–25 दिवसांमध्ये पहिली काढणी मिळते.

काढणीपूर्व सूचना

• 24 तास आधी पाणी फवारू नये.

• अळिंबी कोरडी व ताजी राहते.

काढणीचे तंत्र

• लहान व मोठ्या अळिंबी एकत्र काढाव्यात.

• हाताने अलगद मुळासह काढावी.

---

🟧 १०. अळिंबीचे साठवण व प्रक्रिया (Storage & Processing)

ताजी अळिंबी

• 3–4 दिवसच टिकते

• 4°C तापमानात जास्त टिकू शकते

सुकवलेली अळिंबी

• सावलीत किंवा ड्रायरमध्ये वाळवावी

• हवेअडथळा पिशवीत भरल्यास 6 महिने ते 1 वर्ष टिकते

---

🟦 ११. अळिंबीचे औषधी गुणधर्म (Medicinal Benefits)

• रक्तदाब कमी करते

• रोगप्रतिकारशक्ती वाढवते

• मधुमेह नियंत्रणात मदत करते

• ताणतणाव कमी करते

• कोलेस्टेरॉल कमी करते

• वजन कमी करण्यास उपयोगी

म्हणून आरोग्यदायी अन्नाच्या यादीत अळिंबीला विशेष स्थान आहे.

---

🟫 १२. अळिंबी व्यवसायाचा खर्च व नफा (Cost & Profit Analysis)

१ बेडचा अंदाजित खर्च:

• काड : ₹10–15

• स्पॉन : ₹20–25

• पिशवी : ₹3

• इतर : ₹5

➡ एकूण : ₹40–50 / बेड

उत्पादन

• 1 बेडमधून 1.5 ते 2.5 किलो सुक्या किंवा

• 4 ते 5 किलो ताजी अळिंबी

विक्री दर (Market Rate)

• ताजी अळिंबी : ₹120–180/kg

• सुकवलेली अळिंबी : ₹500–800/kg

नफा

छोट्या युनिटमध्ये महिन्याला

👉 ₹15,000 ते ₹40,000

मोठ्या युनिटमध्ये

👉 ₹50,000 ते ₹2,00,000+

अळिंबी प्रक्रिया उद्योग, पावडर, पापड, नमकीन, पिकल्स यामुळे अधिक नफा मिळतो.

---

🟩 १३. अळिंबी लागवडीतील महत्वाच्या टिप्स

• काड नीट निर्जंतुक करा

• तापमान व आर्द्रता नियंत्रित ठेवा

• शेडमध्ये स्वच्छता राखा

• पाण्याची फवारणी सुसंगत ठेवा

• कोणतेही रसायन वापरू नये

• दर्जेदार स्पॉन वापरा

---

🟦 निष्कर्ष

    अळिंबी लागवड हा कमी गुंतवणुकीत सुरू करता येणारा आणि उत्तम परतावा देणारा व्यवसाय आहे. पौष्टिकता, औषधी उपयोग आणि वाढत्या बाजारपेठेमुळे धिंगरी अळिंबीचे उत्पादन आणि प्रक्रिया उद्योग हे भविष्यातील सर्वात फायदेशीर कृषी-उद्योगांपैकी एक ठरणार आहे.

---

© दीपक केदू अहिरे

नाशिक 

राज्यस्तरीय लेखन सेवा पुरस्कार विजेते 

deepakahire1973@gmail.com

www.ahiredeepak.blogspot.com

www.digitalkrushiyog.com

digitalkrushiyog@gmail.com

******************************************

Telegram :

https://t.me/swakavyankur

******************************************

Facebook :

https://www.facebook.com/profile.php?id=100009110946515&mibextid=ZbWKwL

******************************************

Instagram : 

https://instagram.com/deepakahire1973?igshid=ZDdkNTZiNTM=

******************************************

YouTube :

https://youtube.com/@digitalkrushiyog?si=aEWNx_d4zPc7HVJ5

https://www.youtube.com/@Swa-kavyankur

******************************************

Quora :

https://mr.quora.com/profile/Deepak-Ahire-5?ch=10&oid=1651193170&share=74b6a2ed&srid=hZHxKh&target_type=user

******************************************

Koo :

https://www.kooapp.com/profile/दीपक1N673

******************************************

Pintrest:

https://pin.it/4lDhARatM

******************************************

Share chat :

https://sharechat.com/profile/ahiredeepak?d=n

******************************************

Twitter :

@DeepakA86854129

******************************************

Website :

https://ahiredeepak.blogspot.com/?m=

******************************************