भारतातील हरितक्रांतीचे जनक : एम.एस. स्वामीनाथन (Father of Green Revolution in India : M.S. Swaminathan)

भारतातील हरितक्रांतीचे जनक : एम.एस. स्वामीनाथन 

(Father of Green Revolution in India : M.S.  Swaminathan)

 

M.S. Swaminathan

  डॉ. मोंकोम्बू सांबासिवन स्वामीनाथन हे एक प्रसिद्ध भारतीय कृषीशास्त्रज्ञ आहेत. ज्यांना आपण सर्व  एम्.एस. स्वामीनाथन या नावाने ओळखतो. 

 ज्यांनी हरितक्रांतीद्वारे भारतातील कृषीक्षेत्र बदलण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे.  तामिळनाडूतील कुंभकोणम येथे ७ ऑगस्ट १९२५ रोजी जन्मलेल्या स्वामिनाथन यांचे अन्नसुरक्षा सुधारण्यासाठी आणि नाविन्यपूर्ण कृषी पद्धतींचा अवलंब करून भूकबळी कमी करण्यासाठी त्यांचे अतुलनीय समर्पण आहे

     डॉ. एम.एस. स्वामीनाथन यांचे जीवन आणि कार्य हे विज्ञानाच्या परिवर्तनशील शक्तीचा आणि एका उदात्त कार्यासाठी समर्पणाचा पुरावा आहे.  कृषी क्षेत्रातील त्यांच्या अग्रगण्य प्रयत्नांमुळे लाखो भारतीयांसाठी केवळ अन्नसुरक्षाच नाही तर शास्त्रज्ञांच्या भावी पिढ्यांना शाश्वत आणि पर्यावरणपूरक कृषी पद्धतींसाठी काम करण्यासाठी प्रेरणा मिळाली आहे. भारतातील हरितक्रांतीचे जनक म्हणून एम.एस. स्वामिनाथन यांचा वारसा देशाच्या कृषीक्षेत्राला आकार देत आहे आणि हे नावीन्यपूर्ण आणि प्रगतीचे चिरस्थायी प्रतीक आहे.

 जीवनप्रवास आणि शिक्षण :

      एम.एस. स्वामिनाथन यांचा एक प्रतिष्ठित कृषीशास्त्रज्ञ होण्याचा प्रवास भक्कम शैक्षणिक पायापासून सुरू झाला.  त्यांनी दिल्लीतील प्रतिष्ठित भारतीय कृषी संशोधन संस्था (IARI) मधून कृषी विज्ञान विषयात बॅचलर पदवी घेतली.  त्यानंतर त्यांनी युनायटेड स्टेट्समधील विस्कॉन्सिन-मॅडिसन विद्यापीठातून जेनेटिक्स आणि प्लांट ब्रीडिंगमध्ये पदव्युत्तर पदवी पूर्ण केली. त्यानंतर पीएच.डी. त्याच संस्थेतून कृषी वनस्पतिशास्त्रात केली.

करिअरची सुरुवात:

      १९५० दशकाच्या सुरुवातीस भारतात परतल्यानंतर स्वामीनाथन यांनी देशाच्या कृषीक्षेत्राला आकार देणारा प्रवास सुरू केला. त्यांनी भारतीय कृषी संशोधन संस्थेत प्रवेश घेतला आणि नंतर भारतीय कृषी संशोधन परिषदेत (ICAR) प्रमुख पदे भूषवली. त्यांचे कार्य प्रामुख्याने उच्च-उत्पादन देणाऱ्या पिकांच्या जातींच्या प्रजननावर केंद्रित होते. जे देशातील अन्नटंचाईच्या सततच्या समस्येचे निराकरण करण्यात मदत करतात.

हरितक्रांती:

    एम.एस स्वामिनाथन यांची कारकीर्द 1960 च्या दशकात आली. जेव्हा त्यांनी नॉर्मन बोरलॉगसह इतर शास्त्रज्ञांसोबत सहकार्य करून भारतात हरितक्रांतीची ओळख करून दिली. ज्यावेळी भारताला वारंवार अन्नसंकटांचा सामना करावा लागत होता. आणि उपासमारीचा धोका मोठा होता तेव्हा स्वामीनाथन यांचे समर्पण आणि दूरदृष्टी उच्च-उत्पादक पीक जाती विशेषत: गहू आणि तांदूळ विकसित आणि अंमलात आणण्यासाठी महत्त्वपूर्ण ठरली.

   हरितक्रांतीने पीक उत्पादनात  वाढ घडवून आणली. प्रामुख्याने या उच्च-उत्पादनाच्या वाणांची लागवड सुधारित सिंचन पद्धती आणि खते आणि कीटकनाशकांचा वापर  याने केवळ अन्नसंकट टळले नाही तर भारताला अन्न उत्पादनाच्या बाबतीत स्वयंपूर्ण राष्ट्र बनवले.  स्वामीनाथन यांच्या अथक प्रयत्नांमुळे त्यांना "भारतातील हरितक्रांतीचे जनक" अशी उपाधी मिळाली.

योगदान आणि वारसा :

  एम.एस. स्वामीनाथन यांचे भारतीय शेतीतील योगदान हरितक्रांतीपुरते नसून त्याच्या पलीकडे आहे.  पर्यावरणीय समतोल आणि जैवविविधतेचे जतन करण्यावर भर देऊन शाश्वत कृषी पद्धतींचा पुरस्कार करण्यात त्यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.  त्यांच्या नाविन्यपूर्ण पध्दतीमध्ये सेंद्रिय शेतीच्या वापरास प्रोत्साहन देणे, पर्यावरणास अनुकूल कीटक व्यवस्थापन आणि देशी पिकांच्या जातींचे संवर्धन करणे समाविष्ट आहे. 

 स्वामीनाथन त्यांच्या संपूर्ण कारकिर्दीत  गरिबांचे जीवनमान सुधारणे आणि गरिबी कमी करणे या उद्देशाने अल्पभूधारक शेतकर्‍यांच्या कार्याला वाहून घेतले. त्यांनी स्वामिनाथन रिसर्च फाउंडेशन (MSSRF) १९८८ मध्ये स्थापन केले. हे  फाउंडेशन शाश्वत शेती, ग्रामीण विकास आणि अन्नसुरक्षा या दिशेने कार्य करत आहे.

मिळालेले पुरस्कार :

      एम.एस. स्वामिनाथन यांच्या कृषी आणि अन्न सुरक्षेतील  योगदानामुळे त्यांना १९८७ मध्ये प्रतिष्ठित जागतिक अन्न पुरस्कारासह अनेक पुरस्कार मिळाले आहेत. त्यांना इतर राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय सन्मानांसह पद्मश्री, पद्मभूषण आणि पद्मविभूषण पुरस्कार देखील मिळाले आहेत. एम.एस. स्वामिनाथन यांचे निधन २८ सप्टेंबर २०२३ रोजी झाले आहे. वयाच्या ९८ व्या वर्षी त्यांचं निधन झालं आहे. भारतातील कृषी क्षेत्रात त्यांचं मोठं योगदान आहे.

© दीपक केदू अहिरे, नाशिक

deepakahire1973@gmail.com

www.ahiredeepak.blogspot.com

www.digitalkrushiyog.com
digitalkrushiyog@gmail.com